Onze samenleving is in vele opzichten bevorderend voor angsten en verslaving : hoge werkloosheidsgraad, rat race, hels ritme, dwangmatige zoektocht naar geluk, diverse bedreigingen en risico’s, om van de pandemie nog maar te zwijgen. Buiten enkele legale drugs die helpen aan de slag te gaan of te ontspannen (koffie, tabak en alcohol) is een hele reeks andere middelen verboden, en gebruikers ervan kunnen theoretisch in de gevangenis terechtkomen. Bij verzwarende omstandigheden (recidive, doorverkopen, kleine criminaliteit om eigen gebruik te financieren, enz.) kan die theorie echter werkelijkheid worden. In België zit zelfs één op de twee gedetineerden voor feiten die, rechtstreeks of onrechtstreeks, te maken hebben met drugs en met de wet van 1921.
Toch is de gevangenis helemaal geen afdoende middel tegen verslaving, en kan ze op haar beurt verslaving in de hand werken omwille van de stresserende, soms zelfs onmenselijke omstandigheden : 1 op de 3 gedetineerden zegt er ooit illegale drugs te hebben gebruikt, en 4 % is er zelfs tijdens hun gevangenschap mee begonnen. Vele gedetineerden ontwikkelen bovendien een verslaving aan de geneesmiddelen die ze in de gevangenis voorgeschreven krijgen, en die niets anders zijn dan legale drugs.
Ondanks het feit dat het gebruik van drugs en geneesmiddelen het gevangenispersoneel goed uitkomt aangezien het de gedetineerden rustig houdt, ontkennen vele strafinstellingen nog dat binnen hun muren illegale drugs rondgaan. Bijgevolg blijft risico- en schadebeperking in de gevangenis eerder minimalistisch. Zo is er in België, anders dan in andere landen, geen spuitenruilprogramma binnen de gevangenis. Het gebruik gebeurt vaak in zeer onhygiënische omstandigheden, en kan bijgevolg de overdracht in de hand werken van HIV of hepatitis C (aandoeningen waarvoor bij het binnenkomen geen systematische opsporing of behandeling plaatsvindt) en diverse ontstekingen teweegbrengen. Het enige structurele programma voor risicobeperking binnen de gevangenismuren werd in 2015 stopgezet wegen het niet hernieuwen van de financiering. Het betrof een Boule de Neige-programma waarbij gedetineerden werden opgeleid in risicobeperking en daarna de adviezen en goede praktijken doorgaven aan hun medegedetineerden. Kennelijk was deze actie ter bevordering van de gezondheid van gedetineerden geen beleidsprioriteit voor het departement justitie.
Een bevoegdheid die zo overduidelijk over volksgezondheid gaat zou waarschijnlijk niet onder het departement justitie moeten vallen. Dit laatste werkt met een gesloten envelop die alle kosten omvat in verband met opsluiting, inclusief de gezondheidszorg. Hierbij verkiest justitie vaak renovatiewerken en de bouw van nieuwe gevangenissen te financieren boven het recht op gezondheid van de gedetineerden of programma’s voor sociale herintegratie of ter voorkoming van recidive. Idealiter zou de gezondheidszorg voor gedetineerden moeten vallen onder de sociale zekerheid. De overheveling van de bevoegdheid inzake gezondheid binnen het gevangeniswezen van de FOD justitie naar de FOD volksgezondheid is een oude eis van de organisaties die actief zijn in de drugs- en verslavingssector en de sector gevangeniswezen. Het overhevelingsproces is al jaren aan de gang, maar spijtig genoeg laat het afwerken van deze maatregel nog altijd op zich wachten.
Een andere noodzakelijke maatregel zou de decriminalisering van drugsgebruik zijn. Dit zou verhinderen dat gewone gebruikers en kleine verkopers worden opgesloten, en zou zowel justitie als de strafinstellingen wat broodnodige ademruimte geven. Andere landen hebben deze maatregel reeds doorgevoerd, met overtuigende resultaten inzake gezondheid binnen het gevangeniswezen en algemene volksgezondheid, alsook criminaliteit en recidive.
