Onderzoekslaboratoriagebruiken vaak proefdieren, voornamelijk knaagdieren, in hun experimenten om medicatie, operaties of psychologische reacties te testen. Drugsonderzoek vormt hierop geen uitzondering. Bepaalde factoren, die soms onopgemerkt blijven, kunnen echter de conclusies die uit dergelijk onderzoek voortkomen, vertekenen.
Op basis van dierproeven in de jaren 1950 en 1960 werd drugsverslaving bijvoorbeeld beschouwd als het quasi-mechanische biologische resultaat van de toediening van bepaalde stoffen. Eenvoudig gezegd zorgt het actieve bestanddeel van een drug ervoor dat dopamine vrijkomt in de hersenen, en dit veroorzaakt een gevoel van genot. Hierdoor kan een mechanisme in werking treden dat de bewuste wil van de proefpersoon snel zal verdringen: na herhaalde toediening zullen de hersenen dit gevoel van genot kost wat kost willen reproduceren. Dit is verslaving.
De onderzoeksresultaten waren duidelijk: wanneer je een rat in een kooi zet met een flesje water en een flesje verdunde morfine, geeft de rat de voorkeur aan de morfine en raakt hij zeer snel verslaafd. Hij gebruikt meer en meer, totdat hij sterft. Om deze reden ging men ervan uit dat er iets in morfine – en andere drugs – zitdat op zichzelf tot verslaving leidt. Dit is nog steeds een veel voorkomende opvatting in het collectieve bewustzijn: verslaving is dwangmatig gedrag veroorzaakt door druggebruik.
De conclusie is echter pas geldig wanneer het model dat gebruikt werd in het laboratorium standhoudt. Voor de Canadese psycholoog Bruce Alexander was dit een grote tekortkoming. Voor de experimenten werden de ratten afzonderlijk in kleine kale kooitjes geplaatst, zoals helaas vaker met proefdieren gebeurt. Dit zijn geen typische leefomstandigheden voor een rat in het wild. Alexander bedacht daarom hetzelfde experiment, maar onder realistische en aangenamere levensomstandigheden: een grote ruimte, met voedsel, speeltuigen en metgezellen van beide geslachten en, zoals voorheen, flesjes water en morfine. De resultaten verschilden aanzienlijk van het oorspronkelijke experiment: de ratten in het ‘rat park’ proefden af en toe van de morfine, maar gaven de voorkeur aan het mineraalwater. De verslaving zit met andere woorden niet noodzakelijk in de fles, en er moet met andere factoren rekening worden gehouden.
Het onderzoek van Alexander had enkele zwakke punten, en pogingen om zijn experiment te herhalen leverden gemengde resultaten op. Toch beschouwden sommigen het ‘Rat Park’-experiment als het definitieve bewijs dat sociale isolatie en uitsluiting de hoofdoorzaken van verslaving zijn. Uiteraard is het genuanceerder dan dat, maar het experiment van Bruce Alexander heeft op zijn minst aangetoond dat verslaving niet enkel voortkomt uit de inwerking van drugs op de hersenen, en dat andere factoren, zoals sociale, omgevings- en psychologische factoren, tevens van cruciaal belang zijn om verslaving en herstel te begrijpen.
Een levensgroot “experiment” bevestigde (en inspireerde misschien zelfs?) de ‘Rat Park’-studie. In 1970 bleek uit een peiling dat ongeveer 15% van de Amerikaanse soldaten die werden ingezet in gevechtszones in Vietnam verslaafd was aan heroïne. Na hun terugkeer in het burgerleven bleef echter slechts één op de twintig verslaafd aan de drug, die bekendstond als een middel waarvan het gebruik nauwelijks te stoppen valt. Desgevraagd zeiden de voormalige heroïneverslaafden dat een combinatie van omgevingsfactoren (stress, beschikbaarheid van het middel, naaste kring, enz.) deze verandering verklaarden en dat wilskracht er weinig mee te maken had.
Kortom, sociale en omgevingsfactoren blijken bepalend te zijn voor verslaving, en deze – nog weinig bekende – bevinding zou het drugsbeleid mee moeten vormgeven. Wanneer druggebruik een verslaving wordt, is dit vaker een symptoom van een zoektocht naar zingeving, van onbehagen, en niet van een gebrek aan wilskracht. Toch blijft de “war on drugs” de gebruikers criminaliseren door voorbij te gaan aan de sociale factoren die tot verslaving leiden: sociaal isolement, werkonzekerheid, onzekerheid over de toekomst, enz. Deze blindheid komt neer op het dubbel bestraffen van mensen die hulp nodig hebben.
